Dara Birnbaum (°1946, New York) is een van de belangrijkste vrouwelijke vertegenwoordigers van de videokunst. In haar vroege jaren, de eerste helft van de jaren 1960, staat dit medium nog voor een soort van meta-mediale guerilla kunst, waarbij kunstenaars zich voornamelijk richten op het artistieke onderzoek naar de grenzen van het medium zelf. Pas later, vanaf de eerste helft van de jaren 1970, wordt video meer gebruikt omwille van de semiotische kwaliteiten en de mogelijkheden tot sociaal-maatschappelijke, artistieke en vooral ook cultuursociologische reflectie. Het jonge video-oeuvre van Birnbaum ontwikkelt zich hierbinnen. Al vroeg onderzoekt ze het medium televisie – dat toen bij het brede publiek ingang had gevonden. Birnbaum gebruikt vaak technieken als herhaling van – veelal found footage – beelden, waarvan ze de natuurlijke flow onderbreekt met flarden tekst en muziek.

Ze staat ook bekend omwille van haar engagement voor de feministische beweging binnen de videokunst, die in het midden van de jaren 1970 opkomt (en waar vandaag ook wetenschappers nog steeds voor strijden). Aspecten als vrouwelijkheid en gendergelijkheid vormen in haar werk dan ook rode draden.

In 1978 veroorzaakt Birnbaum opschudding met haar op televisie-codes gebaseerde video Technology/Transformation: Wonder Woman, hetgeen tot vandaag als één van de belangrijkste werken uit de geschiedenis van de videokunst wordt beschouwd. In dit werk maakt ze gebruik van beelden uit de destijds populaire tv-serie Wonder Woman. De kunstenaar plakt het moment van transformatie van het hoofdpersonage tot superheldin door middel van een schier eindeloze herhaling aan elkaar en voorziet het werk van een aanstekelijke disco-soundtrack. Deze video vormt de opstap van Birnbaums carrière als videokunstenaar waarin ze stereotypes over vrouwelijkheid, mediatisering en politisering binnen de (Amerikaanse) massacultuur zorgvuldig ontleedt en bekritiseert.

In de context van Bemande Vlucht biedt Birnbaums werk ook een andere lezing: deze Wonder Woman kan staan als een metafoor voor de rotiferen, met name voor hun overlevingsdrang en hun eigenschap zichzelf voort te kunnen planten, zonder mannelijke tussenkomst. Het is ook een ironische knipoog naar Professor Karine Van Doninck, wiens gedreven vorserwerk rond rotiferen aan de basis van deze tentoonstelling ligt.

Kunstenaar en illustrator Ophélie Lhuire (1992, Virton) maakt deel uit van Atelier Ton Piquant, een collectief van 7 geëngageerde illustratoren die in hun galerie/werkruimte velerlei evenementen organiseren rond illustratie en het gedrukte beeld. Lhuire's werk combineert graag thema's uit kunst en wetenschappen en vertrekt vanuit een fascinatie voor didactische en naturalistische tekeningen. Ze maakt illustraties, vaak in zwart-wit of in één enkele kleur, die verwijzen naar plantkunde, het dierenrijk of het menselijk lichaam. Uiterst precies schetst ze - externe en interne - structuren van heel wat uiteenlopende levende wezens. Dat vertaalt zich in wonderlijke viltstifttekeningen die wat doen denken aan het universum van Jules Verne. Haar afbeeldingen van dieren waaronder een inktvis, een nautilus, een murex en een limpet, voelen tegelijkertijd nostalgisch en futuristisch aan. Lhuire's ietwat ondeugende vormentaal schippert dan ook ergens tussen de stijl van oude gravures en die van hedendaagse tatoeages.

Voor Bemande Vlucht ontwierp Lhuire in overleg met Professor Karine Van Doninck “Evolution Game”. Dat is een spel bestaande uit 54 kaarten. Meer dan zich te vermaken met 'klassieke' kaartspelen, kan de gebruiker met Evolution Game de evolutietheorie leren met als voorbeelden de evolutie van het oog bij verschillende week- en schaaldieren of de evolutie van het brein bij de vertebraten. Meer nog: wie speelt, zal aan den lijve ervaren dat enkel stapsgewijze, cumulatieve evolutie kan leiden tot vooruitgang - in tegenstelling tot het standpunt van het creationisme (of de scheppingsleer).

Dit klinkt wellicht een beetje ingewikkeld, maar dat is het helemaal niet! Onze suppoosten leggen je graag uit hoe dit kaartspel werkt. Neem dus plaats aan tafel, speel mee en ondervindt de basisconcepten van de evolutieleer. In de tentoonstelling zijn ook de prachtige originele tekeningen te zien die Lhuire voor dit inzichtelijke en educatieve spel ontwierp.

Met zijn audiovisuele werken weeft Gerlando Infuso (°1986, Anderlecht) een fragiel en veeleer donker universum waarin poëzie, verrassing en verbazing de bovenhand voeren. Beeld voor beeld komt in zijn atelier en op de montagetafel een fantastische geanimeerde wereld tot leven. Hij is een rasechte vakman die klassieke animatietechnieken hanteert. Infuso, overigens ook als schilder actief, vervaardigt bovendien alle decors en poppen zelf in materialen zoals silicone, hout en porselein. Naast het maken van langere en korte films spant de kunstenaar samen met muzikanten voor videoclips en maakt hij ook creatieve audiovisuele werken in opdracht, bijvoorbeeld voor televisiereclames.

Infuso bedacht voor deze tentoonstelling Eternal, een nieuwe productie waar hij goed twee jaar aan sleutelde. Deze verbluffende animatiefilm toont eigenschappen van rotiferen en hun reis naar de ruimte - iets wat effectief plaatsvond in 2019 en 2020, wanneer wetenschappers de rotiferen naar het International Space Station (ISS) zonden teneinde hun weerstand en ontwikkeling te testen zonder de aanwezigheid van de zwaartekracht.

Voor de kunstenaar vormt dit werk ook technisch een gewaagd experiment - naar eigen zeggen "een aftasten en onderzoeken net zoals dat in een wetenschappelijk laboratorium plaatsvindt". Eternal is namelijk opgebouwd met een innoverende animatietechniek die qua moeilijkheidsgraad en precisie kan meten met wat de ingewikkelde essentie van het raderdiertje is: de film kwam tot stand via de manipulatie van uiterst kleine deeltjes. Maandenlang verplaatste Infuso in zijn atelier zand, stof en minuscule glitters minutieus op een zwarte achtergrond. 

Eternal is gedraaid in stop motion. Elke seconde film vereist dus 24 zorgvuldig samengestelde composities. Hier trekken ze in een sneltempo aan het oog voorbij. Naast de film zelf geeft de kunstenaar via de op tafels gepresenteerde 'collages' een inzicht in zijn werkproces. 

Terwijl Eternal ons gezichtsveld tot het formaat van het beeld reduceert - net zoals het kijken door een microscoop - trekt de film ons mee in een hypnotiserende dans naar een imaginaire, oneindige ruimte. Mede dankzij de overvloedig rijke muziek van Erwann Chandon dompelt Eternal de kijker onder in een veelkleurig magisch-realistisch universum.

David Bade (°1970, Willemstad - Curaçao) is een Nederlandse beeldhouwer, installatiekunstenaar, schilder en tekenaar. Voor zijn sculpturen en acties gaat hij vaak participatief te werk: hij betrekt verschillende groepen en omstanders tot de totstandkoming ervan. In 2006 richtte hij samen met Tirzo Martha op zijn geboorte-eiland Curaçao het Instituto Buena Bista (IBB) op, hetgeen een artist in residency programma verzorgt, culturele projecten organiseert en opleidingsmogelijkheden voor lokale jonge talenten aanreikt.

Voor Bemande Vlucht levert hij een streng van nieuwe werken die zowel buiten als binnen PILAR te zien en actief te beleven zijn.

Sinds een aantal jaren is het laboratorium van onderzoeker Amin Shavandi (ULB) aan vernieuwing toe. Dit voorjaar bezocht kunstenaar David Bade de plek. Hij was meteen hals over kop verliefd op de voortaan ongebruikte retro futuristische werkplaats. Vooral de tientallen onderzoekstafels in ceramiek en de ranke metalen kranen - die in hun elegantie ontegensprekelijk iets menselijks hebben - trokken zijn aandacht.

Bades nieuwe tweedelige creatie Rotiferen springen in de bres gaat terug op een uitdrukking. Wanneer vroeger een gat in een vestingmuur werd geschoten, sprongen de dappersten naar voren, in de bres, om voort te vechten en om zo de anderen te beschermen. Voor Bade staan de rotiferen dus metafoor voor mogelijke redders van onze toekomst - voor elk van ons iets onzeker. Deze kunstenaar beschouwt bovendien de onderzoekers in het labo van Professor Karine Van Doninck als diegenen die ook voor ons in de bres springen. Zij nemen risico’s in hun fundamentele zoektocht naar nieuwe vragen en antwoorden, waarbij onzekerheid en curiositeit juist de drijvende kracht is om door te zetten. Nieuwsgierigheid, het experiment, toeval en verbeelding worden vaak beloond met verrassende antwoorden die op zich weer nieuwe vragen oproepen. Soms mislukt het ook; ontploft de boel of kookt het over - iets wat voor de kunst van Bade vaak een goed teken is.

Buiten bij PILAR maakt deze eigenzinnige kunstenaar met (brok)stukken en meubilair uit het oude ULB laboratorium, met onderdelen uit zijn atelier, en met hout, ijzer en grote brokken schuim een nieuwe 'laboratoriumsculptuur'. Op deze manier brengt zijn sculptuur heden en verleden van de twee universiteiten van Brussel samen in een taal die iedereen spreekt én waar iedereen aan kan bijdragen. De instructies hiervoor vind je ter plaatse.

Binnen in de tentoonstelling presenteert Bade een tweede interactieve installatie waar naast verschillende objecten ook zijn eigen schilderijen en tekeningen zijn opgenomen. Die toont hij op lichtbakken die ooit dienden voor het bestuderen van röntgenfoto's. Ook hieraan wordt iedereen heel vriendelijk verzocht een eigen bijdrage te leveren, waarover ook meer uitleg ter plaatse.

Het werk van de fotografe en kunstenaar Caroline Vincart (°1973, Hamme) tast de grenzen af tussen het abstracte en het anekdotische, tussen het intieme en het afstandelijke. Vincart speelt met de materiële - of plastische - elementen van haar medium. Vincart weet de louter fotografische weergave van haar onderwerpen te overstijgen: haar foto's incorporeren ook haar eigen ervaringen, bedenkingen of kritische positie, en elementen die zich afspelen in de rand. Door een minimum aan digitale manipulaties in te zetten en eerder te kiezen voor presentatie (in tegenstelling tot representatie of documentatie), vermijdt Vincart de onmiddellijke consumptie of de directe lezing van een foto. Ze mikt veeleer op een interactie met de kijker, op een langer durende esthetische ervaring van haar observatie.

Haar bijdrage aan Bemande Vlucht is het resultaat van een korte residentie-periode in het laboratorium van Professor Karine Van Doninck, in het voorjaar van 2022. Daar observeerde de kunstenaar nauwgezet een verscheidenheid aan werkzaamheden. We zien verschillende uiterlijke elementen van deze werkplaats, alsook etappes van het wetenschappelijke onderzoeksproces. Maar Vincart toont vooral de interacties tussen de wetenschappers en hun subjecten - de rotiferen. Dit onderzoek vereist precisie, voortdurende focus en weerstand, want falen hoort erbij. Is er een differentiatie of een variatie waar te nemen tussen deze repetitieve manipulaties?

Gebruikmakend van kenmerken van microscopisch onderzoek, zoals vergroten, injecteren en het renderen van data, presenteert Vincart hier een reeks beelden die formeel met een soortgelijk protocol resoneren. Dit resulteert in verschillende formaten, in herhalingen en in opeenvolgende reeksen. Op die manier trekt Cycles & Variationsboeiende parallellen tussen de kernelementen waaruit DNA bestaat en de pixel waaruit een digitaal beeld bestaat. Vincart ziet in deze reeks de menselijke component niet over het hoofd. Haar bijdrage traceert immers ook gebaren van uitwisseling en genegenheid. Het zijn onvermoed poëtische gestes in de vaak klinisch beschouwde ruimte van het laboratorium.

De praktijk van Natasha Papadopoulou (°1975, Thessaloniki) draait rond taal en lichaamstaal, ze ontwerpt somatische regimes voor gedisciplineerde lichamen en verwrongen geesten. Papadopoulou eigent zich pedagogische methodologieën en fysieke praktijken uit de wellness-industrie toe en plaatst deze naast taalkundige schema's, om zo de lichamelijke en geestelijke bewustzijn van de zintuigen aan te wakkeren.

Papadopoulou presenteert in de tentoonstelling een installatie/sculptuur van raderdiertjes en seldersap, begeleid door een geluidswerk. De Erlenmeyer, die op een lichtbak staat, huist een experiment dat de wetenschappers van het laboratorium van Karine Van Doninck zelf nog niet durfden uit te proberen. Gedurende de loop van de tentoonstelling evolueren hier rotiferen.

Het lied Dis~ease - Fight the Virus nodigt de luisteraar uit om seldersap te proberen als tegengif tegen de virussen die zich in het lichaam verschuilen en geestelijke en lichamelijke problemen veroorzaken. Papadopoulou verwijst hier naar de overtuigingen van de Amerikaanse gezondheidsgoeroe Anthony Williams. Hij beweert dat virussen de onderliggende oorzaak zijn voor veel mysterieuze ziektes. Seldersap is dan het wondermiddel tegen de virale overbelasting van het lichaam. Ergens tussen kalium, mangaan, vitamine K, A, B2, B6 en C kan men duidelijk zien dat de toekomst groen en rotifeer moet worden!

Dis~ease - Fight the Virus is een van de vijf nummers van An Educational Album, een project waarbij wetenschappelijk onderzoek wordt verwerkt in educatieve liedjes. Samen met componist Yiannis Loukos en producer George Lemos brengt Papadopoulou de geneeskunde en de muziekindustrie, twee zeer uiteenlopende vakgebieden, samen in An Educational Album. Ze injecteren de liedjes met holistische informatie om hun idealen te verspreiden. Papadopoulou en haar kompanen creëren een popalbum met medische weetjes, vitaminerijmpjes en anatomische lessen.

Deze installatie kwam tot stand in nauwe samenwerking tussen Professor Karine Van Doninck, Aiko Design en de wetenschapper, onderzoeker en ingenieur elektromechanica Raoul Sommeillier, tevens mede-oprichter van Ohme, een Brusselse organisatie, ontwikkelt vernieuwende praktijken van wetenschappelijke bemiddeling, interdisciplinaire artistieke creatie en innovatie door middel van inventieve samenwerkingspraktijken.

Gevat in een voor deze tentoonstelling ontworpen retrofuturistische opstelling, toont Untitled een flink aantal wetenschappelijke elementen die wetenschappers dagelijks hanteren in hun onderzoek naar rotiferen. Naast laboratoriumpipetten, Elenmeyer-potten en -vazen, Falcon buizen, petrischalen enzovoort, bevat deze opstelling vooral rotiferen zelf. Kijk dus gerust door de miscroscoop en zie zelf hoe raderdiertjes zich gedragen en evolueren!

De installatie documenteert ook de missies van de rotiferen naar de ruimte, in het kader van de zogeheten Rob1 en Rob2 ESA projecten. Tentoongesteld zijn de metalen modules incluis de teflonzakjes waar de rotiferen in huisden op hun reis naar de ruimte. Ze zien er misschien gewoontjes uit, maar het gaat hier om hoogtechnologische topapparatuur ontworpen door Kayser Italia, een onafhankelijk bedrijf dat zich toespitst op lucht- en ruimtevaartsystemen. Deze modules en teflonzakken transporteerden de raderdiertjes op en neer naar het International Space Station (ISS), in ruimtemissies in december 2019 en in 2020.

Naast andere wetenschappelijke materialen en naslagwerken, zijn verderop in deze zaal twee educatieve video's te zien. Die zijn gemaakt in het kader van Rotifer-in-space.com, of RISE; een project dat rotiferen als een nieuw model hanteert voor onderzoek naar de ruimte.

In de eerste korte video volgt ingenieur Richard Coos de voorbereidingen van het team van wetenschappers van Karine Van Doninck. We zien hen alles in orde brengen, in Kennedy Space Center, voor de eerste missie van de rotiferen naar de ruimte, terwijl Angelo Vermeulen van SEADS zijn ‘kunstcode’ aanbrengt. Na de lancering van Rob1 op Space X in Cape Canaveral te Florida, toont Coos enkele beelden van het onderzoek en van de expositie in het Kennedy Space Center.

De tweede video Project RISE - Rotifer in SpacE is een kort werk dat studenten van de Naamse Haute Ecole Albert Jacquard als afstudeerproject maakten in samenwerking met Karine Van Doninck te UNamur (destijds haar laboratorium). Ook deze film, die qua stijl ongewild aanleunt bij die van televisiereclames en promotiefilms, toont de unieke vaardigheden van het raderdiertje en de hoogtechnologische omgeving van het project RISE.

Ēngines of Ēternity is een transdisciplinair project dat de biologische fenomenen van klonen en DNA-reparatie als metaforische uitgangspunten neemt voor een kunstinstallatie over de fascinatie van de mens voor culturele onsterfelijkheid. Culturele onsterfelijkheid heeft de mensheid reeds lang gefascineerd, met uiteenlopende voorbeelden als het Romeinse Rijk, de Han-dynastie en de Maya-beschaving, die allemaal uitgaan van eeuwigheid door middel van monumentale kunstwerken en architectuur. Dit streven naar culturele onsterfelijkheid is ook diep verankerd in de verbeelding van de ruimtevaart. Ruimtereizen worden vaak voorgesteld als het hoogtepunt van technologische en culturele evolutie. Het streven naar culturele onsterfelijkheid is echter vaak doordrongen van conflict als gevolg van overtuigingen van superioriteit en kolonialistische impulsen, en dit zal in de ruimte niet anders zijn. Ēngines of Ēternityverkent deze menselijke neigingen door de lens van de kleinste dieren op aarde, rotiferen. Aan de oppervlakte lijken rotiferen een onveranderlijke biologische cultuur, geperfectioneerd door evolutie, die zichzelf eindeloos klonen en extreme omstandigheden overleven zoals drogen of bevriezen. Tijdens het drogen wordt genetisch materiaal echter gebroken en gerepareerd, en tijdens dit proces ontstaat diversiteit. Bovendien werd in het genoom van de rotifeer DNA ontdekt van totaal verschillende organismen, zoals schimmels, bacteriën en planten. Deze horizontale gen-overdracht is een ander mechanisme waarmee rotiferen diversiteit creëren. In Ēngines of Ēternity wordt juist dit contrast tussen stasis en flux gebruikt als metaforisch middel om kritisch na te denken over de aspiraties van de mens in de ruimte. Welk concept van cultuur en identiteit zullen we in de ruimte ontwikkelen? Wie zal daar iets over te zeggen hebben? En als we uiteindelijk een rijke verscheidenheid aan culturen en identiteiten ontwikkelen, hoe behouden we dan cohesie? Ēngines of Ēternity is een gezamenlijke werk van SEADS en het laboratorium van Karine Van Doninck (UNamur/ULB). In een reeks ruimtebiologie-experimenten werden in 2019 en 2020 rotiferen naar het ISS gestuurd. SEADS stuurde een code van menselijke vingerafdrukken mee met de rotiferen. Deze code vormde de algoritmische bron voor een evoluerend kunstwerk. Na elke ruimtemissie werd de genetische expressie van de rotiferen gebruikt om het kunstwerk parametrisch te laten evolueren. Op die manier creëert Ēngines of Ēternity nieuwe vormen van co-creatie tussen mensen, biologische organismen, algoritmes en de ruimte.

Hier wordt een cluster van nieuw werk tentoongesteld: foto's, tekeningen, geabstraheerde diagrammen, een video-essay, sculpturen en objecten zijn samengebracht tot een monumentaal geheel. De installatie brengt een verscheidenheid aan wetenschappelijke en creatieve processen samen die het team van Ēngines of Ēternity de afgelopen jaren heeft ontwikkeld. Naast de resultaten van artistieke en wetenschappelijke verwerking van de genetische gegevens van de raderdiertjes, bevat de installatie ook enkele van de experiment zakjes met een ‘vingerafdruk code’ die effectief in de ruimte zijn geweest.