De Scherpsteller: Multiculturalisme versus superdiversiteit

Afgelopen donderdag gaf Scherpsteller Warda El-Kaddouri  een online keynote voor Pilar en deBuren. Aansluitend ging ze in gesprek met Daan Rovers en Carolina Maciel de França over diversiteit. In dit gesprek kwamen twee termen meermaals aan bod: multiculturalisme en superdiversiteit. Warda El-Kaddouri gaf aan dat ze opteerde voor dat laatste, aangezien ze vindt dat multiculturalisme de laatste jaren een negatieve bijklank heeft gekregen. Maar wat is dan precies het verschil tussen deze twee termen en waarom gaf El-Kaddouri de voorkeur aan superdiversiteit? VUB-studente Charlotte Moerman geeft in deze blog duiding bij de begrippen en hun geschiedenis. Voor deze tekst baseerde ze zich op ‘Towards multiculturalism? Changing communities, conditions and contexts of diversity’ (2010) van Steven Vertovec. 

Europees multiculturalisme vindt zijn oorsprong in de laatste helft van de 19e eeuw. Verschillende landen botsten op nieuwe problematieken door de toenemende instroom van immigranten. Gedurende de tweede helft van de 20e eeuw én naar aanleiding van de mensenrechtenbewegingen, kwam er een vraag naar maatregelen die dit steeds toenemend aantal immigranten in goede banen zouden kunnen leiden. Overheden her en der kwamen op de proppen met een nieuw beleid dat deze politieke, sociale en publieke kwesties van de baan wilden vegen: multiculturalisme. In publieke ruimtes ging men bijvoorbeeld ruimte vrijhouden voor etnische minderheden en hun activiteiten. Zo mochten andere godsdiensten nu ook gebedshuizen bouwen in de stad. In het onderwijs ontwikkelde men curricula die ook aandacht hadden voor andere religies of bood men extra lessen aan aan kinderen die thuis een andere taal spraken. Sensibiliseringscampagnes en overheidsdocumenten moesten tevens steeds in meerdere talen voorzien worden. Begin jaren ’90 bereikte multiculturalisme zijn hoogtepunt en was het woord als het ware alom vertegenwoordigd. Maar tegen de eeuwwisseling keerde het tij: de effectiviteit van multiculturalisme werd in vraag gesteld aangezien discriminatie en racisme nog steeds de wereld niet uit waren. Sterker nog, de rechtse politiek maakte terug forse winst in deze periode en etnische minderheden ervaarden ongelijkheid in de vorm van een laag inkomen, hoge werkeloosheid, lage sociale mobiliteit,… Multiculturalisme had dus structureel niet echt veel veranderd; er was wel sprake van meer tolerantie, maar etnische minderheden leefden nog steeds vaak in aparte gemeenschappen, kregen les in aparte scholen en maakten deel uit van aparte netwerken. Integratie had gefaald en multiculturalisme kreeg hier de blaam. 

De laatste twintig jaar nam het aantal immigranten exponentieel toe en vandaag de dag leven we in een wereld die nóg diverser is. “More people are now moving from more places, through more places, to more places.” Terwijl migranten in de jaren ’60 en ’70 voornamelijk afkomstig waren uit een relatief klein aantal landen, bestaat de immigrantenstroom vandaag uit meer gevarieerde en minder georganiseerde groepen mensen. Verschillende variabelen kunnen hier aangehaald worden zoals land van oorsprong, leeftijd, taal, religie, opleidingsniveau,… De groep immigranten die België bijvoorbeeld binnenkomt is super-divers en kan dus niet zomaar ingedeeld worden één aparte gemeenschap, met één gedeelde identiteit. Dit is wat we verstaan onder de term ‘superdiversiteit’. Hoe pakt men dit dan aan? Dit complex vraagstuk kon niet vertaald worden naar het systeem van multiculturalisme. Vertovec spreekt in zijn publicatie over post-multiculturalisme. Dit is een systeem dat verschillende bevolkingsgroepen niet wilt scheiden, maar opteert om ze te integreren. Verschillende concepten van multiculturalisme – zoals tolerantie en respect - werden hierin meegenomen, maar er wordt ook actief naar integratie toe gewerkt. Zo bieden overheden taallessen aan en moeten nieuwkomers zich engageren hieraan deel te nemen. Post-multiculturalisme poogt op deze manier te werken aan een beleid dat een gedeelde identiteit wilt creëren, maar daarnaast ook verschillen respecteert.